Płatkownica – nasza mała ojczyzna

Od wielu lat historia lokalna, historia „małych ojczyzn” jest przedmiotem zainteresowania coraz szerszego kręgu osób. Należałoby powiedzieć zgodnie z (językowym) duchem czasu, że jest to określenie modne, ale nie jest właściwe. Wiele osób zaczęło zadawać sobie pytania o to, jak było kiedyś w mojej wsi, miasteczku, w moim regionie? Jakie były losy mojej rodziny? Jeszcze 20 lat temu mogliśmy liczyć przede wszystkim na publikacje historyków lub badaczy z innych dziedzin. Początek XXI wieku to intensywny rozwój wszelkich technologii cyfrowych, a przede wszystkim Internetu. Digitalizacja archiwów państwowych i kościelnych pozwoliła tym bardziej zainteresowanym „zajrzeć” do nich. Wiele publikacji, kiedyś dostępnych tylko w uczelnianych czytelniach, jest obecnie w postaci cyfrowej.

Skąd zainteresowania historią lokalną u autora tego opracowania? Trudno mi jednoznacznie na to odpowiedzieć. Pewnie wiele okoliczności to sprawiło. We wsi jest cmentarz niemiecki, ale dlaczego? W Szkole Podstawowej w Sadownem dyrektor Bogusław Kić założył muzeum i jest tablica, że wieś nasza była gminą „a jakże”! W miejscowym lesie są pozostałości po okopach i ziemiankach z II Wojny Światowej. Dziadek miał brezentowy portfel z czasów I Wojny Światowej z rosyjskimi pieczątkami. Tak, to budziło ciekawość i z biegiem lat stało się przedmiotem zainteresowań i poszukiwań. Jestem metrykalnym (urodziłem się w tej wsi) „płatkoszczakiem”, który lata swego cielęctwa aż do momentu pójścia do wojska w 1989 r. spędził głównie w Płatkownicy. Nazywam się Irek Węgrzyn.

PŁATKOWNICA – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie węgrowskim, w gminie Sadowne.

To pierwsze zdanie informacji o Płatkownicy zawarte w Wikipedii, która jest pozycjonowana najwyżej w przypadku wpisania tej nazwy w wyszukiwarkę internetową (pojawia się jako pierwsza). Źródłem bibliograficznym całego wpisu jest książka Sadowne i okolice wczoraj i dziś Andrzeja Firewicza[1] Nie mając jednak wskazanego tam wydania tej publikacji, powołam się na jej wydanie II. Warszawa 2003, 2004[2].

Zacznijmy od nazwy wsi. Wymieniony na wstępie autor nie wskazuje w sposób jednoznaczny, skąd ta nazwa pochodzi, ani co oznacza. Nie próbuje rozstrzygnąć, na podstawie dostępnych jemu źródeł, o etymologii tej nazwy i nie wskazuje, jakie pochodzenie tej nazwy należałoby uznać za najbardziej prawdopodobne. Odsyła do: Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego; Sadowne, Historia Parafii 1959. ks. mgr Piotr Alekasadrowicz[3] i do innych publikacji książkowych, m. in.: Tomasz Szczechura Nad Bugiem Ugoszczą i Wilączą oraz Z przeszłości regionu sadoweńskiego.[4] Rozwój Gromady Sadowne w Polsce Ludowej 1944-1968[5].

Próbę wyjaśnienia nazwy Płatkownica (Platkowniza) podjął Niemiec Günter Ratke w swojej kronice Die Heimat. Chronik der Familie Ratke Und ihrer Anverwandten[6] Należy uznać to jedynie za próbę, mimo że G. Ratke stwierdza jednoznacznie od czego – jego zdaniem – pochodzi nazwa Płatkownica. Z jego interpretacją zgodzić się nie można, ale o tym za chwilę.

PLATHKOWNYCZA, PLATHKOWNICZYJA, PLATHKOWICZA, PŁATKOWNICZA, PLATKOWICE, PŁATKOWNICA.

Tak kształtowała się nazwa wsi na przestrzeni jej co najmniej pięćsetletniej historii. Pierwsza informacja datowana jest na 1456 r., kiedy to ówcześni książęta mazowieccy, Ziemowit IV i Władysław II, odwiedzili Płatkownicę przejazdem. Nazwa wywodzona jest od nazwiska Płatek, od płacenia czynszu (czynsz nazywano „płat”) lub nazwy lasu[7] Od siebie dodam, pamiętając to, że w latach 80. XX wieku przy obecnej drodze krajowej nr 50 tablica z nazwą miejscowości błędnie brzmiała „Płatkowica”.

Wracając do G. Ratke to napisał on, że Der Name Platkowniza kommt von dem polnischen Wort „plaszczyste”=eben[8], co w dosłownym tłumaczeniu oznacza, iż nazwa Płatkownica pochodzi od polskiego słowa „plaszczyste” oznaczające m.in. płaski równy teren (=eben). Wymienione słowo „plaszczyste”, które z uporem edytor tekstu zmienia na „piaszczyste” faktycznie brzmi „płaszczyste” (w języku niemieckim nie ma spółgłoski „ł”) i jest pokrewne dla przymiotnika płaski. Przymiotnik „płaszczyste” praktycznie nie funkcjonuje obecnie w języku polskim, więc stąd takie „zachowanie” edytora. Budowa słowotwórcza rzeczownika Płatkownica w porównaniu z przymiotnikiem płaszczyste nie pozwala przyjąć, że ten przymiotnik był nazwotwórczy dla nazwy Płatkownica. Günter Ratke w przymiotniku określającym ukształtowanie terenu wsi dopatrzył się pochodzenia jej nazwy. W odniesieniu do łąk i większości pól jest to uzasadnienie, bo są to niemal idealne równiny, ale po wejściu do lasu, w wielu miejscach mamy jednak pagórki, jest góra Jabs’a (gdzie jest?). Dlatego takie rozumienie (wyjaśnienie) pochodzenia nazwy Płatkownica nie znajduje obiektywnego uzasadnienia. Być może chodziło o fonetykę wymienionych wyżej słów?

PŁATKOWNICA – „NA SUROWYM KORZENIU” POWSTAŁA

Obszar w rejonie ujścia Liwca do Bugu, czyli w widłach tych rzek, to przed osadnictwem na nich człowieka pas pierwotnych borów. Pozostałości dawnej puszczy, to obecnie niewielkie lasy, „wysepki leśne”, zwane borkami (na granicy Ociętego i Sojkówka oraz w Płatkownicy)[9]. Początek istnienia wsi regionu sadowieńskiego datuje się na wiek XV, a nawet, zdaniem Tomasza Szczechury, na XIV, chociaż pierwsze dokumenty, wymieniające tutejsze wsie, pochodzą z okresu końca panowania króla Władysława Jagiełły (Władysław II Jagiełło był królem Polski w latach 1386-1434).

Książę Mazowiecki Bolesław IV w 1434 roku wyraża zgodę wojewodzie mazowieckiemu Piotrowi Pylikowicowi, na przekazanie Rażen kapitule Kościoła Kolegiackiego św. Jana w Warszawie, w zamian za pożyczenie mu przez kapitułę poważnej kwoty pieniężnej. Rażny są wtedy w samym sercu puszczy i co ważniejsze, od roku 1425 wojewoda ten ma zezwolenie od księcia Janusza I na założenie tam miasta. Z nieznanych przyczyn to się nie powiodło. Jedynie Morzyczyn i Płatkownica były wówczas własnością królewską.[10]

Zwarte bory sosnowe, przetykane brzozą i innymi drzewami liściastymi, panujące w południowej części regionu sadowieńskiego, ustępowały w części północnej, podmokłej, kępom olchy i wierzby, zaroślom i chaszczom nadbrzeżnym. Tu rozlewały się obficie, bogatsze w wodę dawniej niż dziś, nurty Bugu i jego drobnych dopływów, Ugoszczy, Wilączy, Bojewki i innych. Rzeka dzieliła się na ramiona, oblewała swymi zakolami ze wszech stron nadbrzeżne wyniosłości, często zmieniała koryto, pozostawiając liczne jeziora. Wiele z nich zostało zarośniętych i zamulonych, niektóre jednak przetrwały do dziś. Te jeziora, jeziorka i dołki świadczą o dawnym biegu rzeki.[11]

Nowe osiedla powstawały zazwyczaj na miejscu puszczy, którą przeznaczano do karczunku. Mawiano wtedy, że wieś powstaje „na surowym korzeniu”. Założenia i urządzenia nowej wsi podejmował się zazwyczaj jeden z osadników, najbardziej doświadczony i cieszący się u innych poważaniem. Zostawał w takiej wsi wójtem lub sołtysem. Zbierał on kandydatów na osadników, wyznaczał im miejsca pod budowę domostwa i działy do karczowania, decydował we wszelkich sprawach spornych. Każdy z osadników dostawał najczęściej pół włóki do karczunku, chociaż zdarzało się, że niektórzy obejmowali działy większe, nawet do pełnej włóki. Sobie wójt zostawiał dział największy; jeśli wieś miała być duża, mógł objąć nawet do czterech włók gruntu ornego. Oprócz pola każdy osadnik dostawał kawał łąki, miał też prawo korzystać ze wspólnego pastwiska[12] (1 włóka = 30 mórg = 16,8 – 17 ha).

W pierwszym etapie w Płatkownicy wykarczowano 16 włók. Czynsz z nich książę mazowiecki podarował tzw. altarystom[13] – księżom obsługującym jeden z ołtarzy w bliżej nie znanym kościele, w Warszawie. Księżom tym chłopi płacili rocznie po 20 groszy z włóki, łącznie 10 złotych 20 groszy (1 złoty liczył wówczas 30 groszy). Ponadto chłopi obowiązani byli dostarczać tymże księżom – altarystom 3 rączki miodu, tj. około 225 kg.[14]

W roku 1564 w Płatkownicy 45 chłopów uprawiało 18¼ włók ziemi ornej, w tym włodarz ¼ włóki. Prócz nich wójt gospodarzył na 2 włókach, młynarz obsiewał 2 morgi, a 3 zagrodnicy mniejsze kawałki roli, tzw. ogrody. We wsi tej żyło zatem około 50 rodzin, które mieszkały w 45 – 50 domach. Karczmy we wsi były dwie, w jednej karczmarz szynkował piwo warzone przez samego siebie, w drugiej – piwo z obcej warzelni. Wojciech Broda miał stary przywilej od książąt mazowieckich, na podstawie którego prowadził młyn na rzece Bugu. Istniał też przewóz przez rzekę łodzią, którą kazał zbudować starosta kamieniecki. Opłaty z tytułu przewozu dawały skarbowi królewskiemu dochód w wysokości 1 złoty 15 groszy rocznie.[15]

Pozostałe dochody z Płatkownicy szły do skarbu królewskiego. Czynsz („płat”) z 2¼ włók, które wykarczowane zostały w drugim etapie, chłopi płacili do skarbu królewskiego w tejże wysokości, tj. po 20 gr. z włóki. Karczmarz, który szynkował piwo własnego warzenia, płacił rocznie 40 gr., karczmarz drugi, który sprzedawał piwo obcego pochodzenia, płacił po 30 gr. Zagrodnicy płacili czynsz po 6 gr. Rocznie. Mieszkańcy wsi – prócz włodarza – obowiązani byli do niewielkiej robocizny z włóki i składania kapłonów, gęsi i jaj. Te robocizny i daniny zamieniono na łączną opłatę w wysokości po 2 złote z każdej włóki, łącznie 36 zł. Obowiązani byli też chłopi do Stróży we dworze, zamiast której płacili po 20 groszy z włóki, czyli razem 12 zł.[16]

Dla porównania wymienionych kwot należy podać, że w XV wieku płacono przeciętnie: za konia 60-74 grosze, za wołu 30-40 groszy, za krowę 30 groszy, tucznego wieprza 12 groszy, za świnię 6 groszy, za siekierę 10 groszy.[17]

Duże znaczenie dla chłopów miała zbiórka w pobliskiej puszczy, obfitującej w dęby, żołędzi na karmę dla świń, kartofli bowiem jeszcze wtedy nie znano. Jeżeli był urodzaj żołędzi, pobierano za to od każdego domu po 1 korcu owsa. Korzec owsa szacowano wówczas na 5 gr. Dawało to skarbowi królewskiemu dochód z 45 domów w wysokości 7 zł 15 gr. Po doliczeniu opłat z młyna w wysokości 2 zł rocznie i dochodu z kar sądowych, również około 2 zł rocznie, lustrator ocenił, że z Płatkownicy wpływało do skarbu monarchy ok. 65 zł 13 gr. Do tego dodajmy wspomniane 10 zł 20 gr. dla księży – altarystów oraz wartość 225 kg miodu, a uzyskamy pełne obciążenie wsi.[18]

W 6 lat później, tj. w 1570 r. przywrócona została robocizna w wysokości 1 dnia w tygodniu z włóki oraz daniny. Chłopi zatem obowiązani byli składać po 2 kapłony z włóki, wartości po 2 gr. za sztukę, po 1 gęsi, wartość 3 gr., oraz gotówką po 1 ½ gr. z włóki. Razem wartość dochodu ze wsi Płatkownica komisarz dokonujący lustracji w 1570 r. obliczył na 26 zł 21 gr (zamiast dawnych 36 zł).[19]

Na podstawie rejestrów poborowych T. Szczechura odnotowuje, że w 1563 r.
w Płatkownicy jest szewc i kołodziej, i na podstawie tychże rejestrów zauważa, że rozwój wsi regionu sadowieńskiego w drugiej połowie XVI wieku ulega zahamowaniu, a w przypadku Płatkownicy przedstawia to się następująco:

Liczba ludności w regionie sadowieńskim w XVI wieku.

1. Sprawozdanie z lustracji wsi Płatkownica w 1570 r. na podstawie: Tomasz Szczechura, op. cit. s. 68, 69

Podsumowując ustalenia z wieku XVI należy stwierdzić, że Płatkownica była wsią dużą. Trzeba mieć na myśli nie tylko liczbę ludności, ale również to, że istniał młyn i dwie karczmy. Był kołodziej i szewc. Wieś rozwijała się. Był to jej renesans. Na podstawie rejestrów poborowych oraz innych danych AGAD (Archiwum Główne Akt Dawnych) historycy (redaktorzy) Atlasu Historycznego Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku[20]. stworzyli mapę, której fragment przedstawiam poniżej. Podstawowym, chociaż nie jedynym kryterium, umieszczenia na niej konkretnej wsi była liczba około 200 mieszkańców. Płatkownica w XVI wieku wchodzi w skład ziemi nurskiej (obecnie wieś gminna i parafia Nur), w starostwie kamienieckim (wtedy Kamieniec, obecnie wieś i parafia Kamieńczyk niedaleko Łochowa), należała do parafii Brok. Jesienią 1571 r. wybucha epidemia morowego powietrza nasilając się w roku 1572. Morowe powietrze sparaliżowało życie gospodarcze w całej Polsce, przestały działać władze państwowe i miejskie, przerwane zostały obrady sejmu w Warszawie, król Zygmunt August schronił się w Knyszynie na Podlasiu[21]

2. Fragment mapy Mazowsza w drugiej połowie XVI wieku.

WIEK XVII i XVIII

Od połowy wieku XVII, za panowania Jana Kazimierza (Jan II Kazimierz Waza panował w latach 1648 – 1668), mają miejsce zdarzenia niekorzystne nie tylko dla tego regionu, ale całego królestwa.

W 1650 r. cały kraj, podobnie jak i państwa sąsiednie, nawiedziła katastrofalna powódź. „Rzeki z brzegów wyliałi” – jak pisał ówcześnie kronikarz Marcin Goliński[22]
W latach 1655 – 1657 Polskę i Mazowsze najeżdżają Szwedzi pod wodzą Karola Gustawa (Karol X Gustaw Wittelsbach – król Szwecji w latach 1654-1660). Okres ten nazywamy potopem szwedzkim. Wsie i miasteczka są grabione, palone, ludność mordowana. Wiele znika z powierzchni ziemi. O wybawienie od powietrza, ognia, głodu i wojny błagał lud w swoich modłach.[23] Jeszcze niektóre kapliczki mają przynajmniej część tej błagalnej prośby do Stwórcy. W roku 1654 ówczesna królewszczyzna, m.in. Płatkownica, zmienia właściciela. Za zrzeczenie się przez królową Ludwikę Marię Gonzagę (żonę Jana Kazimierza) wypożyczonych sum oddano na własność warszawskiego klasztoru wizytek miasteczko Kamieńczyk oraz wsie: Skuszew, Nadkole, Gwizdały, Nowinki, Sitne, Brzózę, Morzyczyn, Płatkownicę, Wielki Kąt (Wielgie), Zawiszyn, Starą Wolę, Myszadła i Bale. Dzieje się to zgodnie z ówczesnym prawem, czyli za zgodą sejmu wyrażoną w uchwale.[24]

Liczba ludności w latach 1673 – 1674 i 1764[25]

Na podstawie ksiąg chrztów parafii Sadowne w latach 1650 – 1755 w Płatkownicy odnotowano nazwiska: Chojnowski, Filipek, Kozioł, Kurak, Olton, Podgórski, Rolk, Warda, Wiechowski, Wójcik, Zadrożny.

Ostatnie lata XVIII wieku to w Polsce czas ważnych wydarzeń, przede wszystkim politycznych, gospodarczych i społecznych, brzemiennych w skutkach dla dalszych losów naszej ojczyzny. Należy tu wymienić: I rozbiór Polski – 1775; Sejm Czteroletni 1788-1792; II rozbiór Polski – 1793; upadek insurekcji kościuszkowskiej 1794; III rozbiór Polski – 1795. Polska traci swoją państwowość, znika z mapy świata.

3. Mapa stanowiąca załącznik do publikacji T. Szczechury Nad Bugiem, Ugoszczą …

Ciąg dalszy nastąpi.

Irek Węgrzyn

[1] Andrzej Firewicz: Sadowne i okolice wczoraj i dziś. Warszawa: Wydawnictwo Agmen Sp z o.o., 2003, s. 63

[2] Andrzej Firewicz: Sadowne i okolice wczoraj i dziś. Wydanie II. Skład i łamanie Agencja BELLE-AMI, 01-694 Warszawa, ul Kaskadowa 1, s. 78

[3] powołujemy się na: ks. mgr Piotr Aleksandrowicz. Sadowne. Historia Parafii. 1959. Reprint maszynopisu. Gminny Ośrodek Kultury w Sadownem. Sadowne 2015

[4] Tomasz Szczechura. Nad Bugiem Ugoszczą i Wilączą. Z przeszłości regionu sadoweńskiego. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. 1967

[5] Rozwój Gromady Sadowne w Polsce Ludowej 1944-1968. Praca zbiorowa do druku przygotował Tomasz Szczechura.

[6] Günter Ratke. Die Heimat. Chronik der Familie Ratke Und ihrer Anverwandten von Günter Ratke niedergeschrieben. Opublikowane w Internecie w formacie plików pdf, s. 50

[7] Andrzej Firewicz, op. cit. s. 15, 78, 79

[8] Günter Ratke, op. cit. s. 50

[9] Tomasz Szczechura, op. cit. s. 14

[10] Tamze, s. 21, 22

[11] Tamże, s. 14

[12] Tamże, s. 41

[13] Altarysta (ołtarznik) z łac. altarista – w średniowieczu i czasach nowożytnych duchowny, opiekun altarii w kościele, czerpiący z tego tytułu swoje dochody. Altaryści mieszkali zazwyczaj w małych domkach w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła, często przylegających do cmentarnego muru. W przypadku większych kościołów, w których znajdowało się kilka ołtarzy, altarystów bywało także kilku, każdy z nich mieszkał w swoim domu, a budynki te tworzyły często charakterystyczny wianuszek małych kamieniczek obok kościoła; patrz Wikipedia.

[14] Tomasz Szczechura, op. cit. s. 55

[15] Tamże, s. 54, 55

[16] Tamże, s. 55

[17] Tamże, s. 22

[18] Tamże, s. 56

[19] Tamże, s. 56

[20] Polska Akademia Nauk. Instytut Historii. Atlas Historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku. Część I Mapa Plany. Część II Komentarz Indeksy. Publikowane na http://rcin. org.pl

[21] Tamże, s. 72

[22] Tomasz Szczechura, op. cit. s. 84

[23] Tamże, s. 95

[24] Tamże, s. 100, 101

[25] Tamze, s. 91